حتما یادتان هست که همین چند سال پیش یک برنامه طنز از تلویزیون پخش می شد که بازیگر برنامه یک سوال لاینحل در ذهن خود داشت با این عنوان که پشه ها صبح ها کجا می روند؟

تا حالا به این مساله فکر کرده اید که کامپیوترهایی که روزها وقت بسیاری را با آن ها سپری می کنید وقتی عمرشان تمام می شود چه بلایی برسرشان می آید؟

آیا می دانستید که عمر مفید وسایل دیجیتالی و کامپیوتری امروزه به 3 سال کاهش یافته است؟ تا حالا به این مساله فکر کرده اید که وسایل دیجیتالی که دور می ریزید در نهایت از کجا سر در می آورند؟

آیا می دانستید که مغازه هایی که به کار تعمیرات کامپیوتر مشغول هستند سالانه فقط نزدیک به 10کیلو پیچ دور می ریزند؟ آیا می دانستید که در برخی از قطعات داخلی کامپیوتری که شما با آن کار می کنید در حد چند گرم طلا به کار رفته است؟ آیا می دانید که در ژاپن بر روی قیمت وسایل الکترونیکی، مبلغی هم به عنوان بازیافت آن وسیله از کاربر اخذ می شود؟ آیا می دانید شرکت هایی که در دنیا به بازیافت قطعات دیجیتالی مشغولند سالانه سود هنگفتی را به جیب می زنند؟ آیا می دانید که در یکی از پاساژهای فروش و تعمیر کامپیوتر در تهران سالانه نزدیک به یک تن قطعات دیجیتالی دور ریخته می شود؟

و در آخر آیا می دانید که در ایران هیچ نهادی برای بازیافت قطعات دیجیتالی وجود ندارد؟

بله تمام این سوالات باعث شد تا در گزارش امروز پیرامون خرید و فروش قطعات دست دوم و نیز قطعات غیر قابل استفاده بپردازیم.

? جمعه بازار کامپیوتری

پاساژ پایتخت یکی از بزرگترین مراکز فروش قطعات کامپیوتری در تهران است. اکثر مغازه های مستقر در طبقه زیر همکف این مرکز به خرید قطعات دست دوم و مستهلک می پردازند. قطعاتی که بنا به دلایلی همچون روی کار آمدن تکنولوژی های جدید و یا خرابی دیگر قابل استفاده نیستند. فروشگاه تیوا، یکی از همان مغازه هایی است که در زمینه خرید و فروش قطعات، تعمیرات و شارژ کارتریج مشغول است.

شکری صاحب این فروشگاه معتقد است که امروزه عمر مفید استفاده از وسایل دیجیتالی به خصوص رایانه در ایران به 4 سال کاهش یافته است. این بدان معنا است که چهار سال بعد از آنکه شما یک رایانه خریداری کرده اید به دلیل روی کار آمدن فناوری ها و نرم افزارهای جدید، دیگر آن رایانه برای شما کارایی لازم را ندارد. البته در این بین نوع تخصص و نیز نیاز شما از یک کامپیوتر هم فاکتورهایی است که در طول عمر رایانه زیر دست شما مهم است. شکری، در مورد کامپیوترهای دست دومی که خریداری می کند می گوید: در حال حاضر فقط کامپیوترهای پنتیوم 2 و مدل های بالای آن را از متقاضیان می خریم. او معتقد است برای افرادی که زمینه کاری آن ها تخصصی نیست مانند شرکت های حسابداری، آژانس املاک و یا رستوران ها کامپیوترهای مدل پایین کافی بوده و به قول معروف کار متقاضی را راه می اندازد.

البته باید به این نکته نیز توجه داشت که قطعات دست دومی که از رده خارج بوده و قابل استفاده نیستند خرید و فروش نمی شوند اما قطعاتی که تا حدی در ایران قابل بازیافت هستند در بازار قطعات دست دوم رایانه خریداری می شوند.

? طلای دیجیتالی

پاورها و کیس ها از جمله قطعاتی هستند که بخشی از آن ها قابل بازیافت است. البته بازیافتی که در ایران انجام می شوند اصلا شبیه به نوع جهانی آن نیست. به عنوان مثال در قطعاتی مثل پاورها فقط بخش آلومینیومی پاور جدا شده و به خریداران کیلویی آلومینیوم و ضایعاتی از این دست فروخته می شود. در کیس ها هم همین روش اعمال می شود یعنی ورق های آهنی کیس جدا شده و بعد کیلویی به فروش می روند.

البته گفته می شود که بازار خرید و فروش لوازم دست دوم در حال حاضر از رونق گذشته برخوردار نیست. مهمترین دلیل این مساله نیز تفاوت بسیار پایین قیمت اجناس نو با دست دوم است. بر همین اساس خیلی از قطعاتی که در گذشته از کاربران خریداری می شد دیگر این روزها جایی در بازار لوازم دست دوم ندارند.

شکری در این باره می گوید: در حال حاضر فقط قطعاتی مانند رم SD و یا سی پی یو های پنتیوم 3 خریداری می شود ولی قطعاتی که دیگر با مادربردهای فعلی سازگار نیستند دیگر جایگاهی ندارند.

البته بحث خرید و فروش لوازم دست دوم فقط منحصر به قطعات خرد کامپیوتر نیست. مانیتورها، کیبوردها، ماوس ها و پرینترها نیز از این قاعده استثنا نیستند.

به عنوان مثال در بخش مانیتورها، امروزه فقط مانیتورهای بالای 15 اینچ رنگی در بین کالاهای دست دوم خریداری می شود. مانیتورهای خرابی که قابل تعمیر نیستند و یا مانیتورهای سیاه و سفید، پرینترهایی که دیگر کارتریج آنها در بازار وجود ندارند و یا کیبوردهایی که دیگر ارزشی برای تعمیر کردن ندارند و یا حتی اجرت تعمیر آنها از قیمت دستگاه نو نیز بالاتر است محکوم به زندگی در سطل آشغال هستند.

به گفته تعمیرکاران لوازم رایانه ای بازار پایتخت، سالانه بیش از یک تن قطعات دیجیتالی از این مرکز دور ریخته می شود. در این بین برخی از قطعات هستند که قابل بازیافتند اما به دلیل آنکه شرکتی در این زمینه در کشور فعال نیست این قطعات دور ریخته می شوند.

پیچ، سیم های روکش دار، کیبوردها و بخش پلاستیکی کیس ها قطعاتی هستند که به راحتی قابل بازیافتند. بسیاری از سیم و کابل هایی که در لابلای قطعات مستهلک به سطل آشغال انداخته می شوند متشکل از فلز مس هستند. از سویی دیگر بخشی از قطعات مادربردها و سی پی یو ها نیز از فلزهای گران بهایی همچون طلا تشکیل شده است. در نتیجه در حجم بالا بازیافت همین کابل ها و قطعات داخلی می تواند سود قابل توجهی داشته باشد. در قطعات دیگری نیز مانند کیبورد و بخش رویی کیس ها که از پلاستیک ساخته شده اند به کار گیری فرآیند بازیافت می تواند نقش بسزایی در صرفه جویی داشته باشد و از سویی دیگر می تواند بخش قابل توجهی از قیمت نهایی محصولات را کاهش دهد.

? کدام سطل آشغال؟

در بسیاری از کشورها شرکت هایی وجود دارند که به بازیافت محصولات دیجیتالی می پردازند. به عنوان مثال در ژاپن قانونی وجود دارد با نام ترغیب مصرف بهینه از منابع که از آن به عنوان قانون ترغیب بازیافت یاد می شود. ژاپن به عنوان یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان بخش قابل توجهی از دور ریزها و وسایل الکترونیکی و کامپیوتری را به طور جدی و با همکاری باورنکردنی مردم این کشور بازیافت می کند.

اهمیت این بازیافت دراین است که برآورد شده در حدود 51 درصد از خانواده های ژاپنی کامپیوتر شخصی دارند یعنی در کل 24میلیون کامپیوتر خانگی، که با احتساب مراکز اداری، تجاری و آموزشی رقم سرسام آوری را تشکیل می دهد، و با نوع آوری های پیاپی می بایستی که رقم بالایی از آنها راهی زباله دانی ها شده و یکی از معضلات دفع زباله شوند.

اما در یک برنامه ریزی صحیح و ابتکاری، بر اساس قانون ترغیب مصرف بهینه از منابع، جهت بازیافت و مصرف مجدد کامپیوترهای دست دوم، تسهیلاتی نظیر افزایش حمایت مالی شهریه سالمندی، و یا تخفیف در خرید مدل جدیدتر، مردم را ترغیب به کمک به برنامه های دولت می کند. جداسازی دقیق زباله ها، برگزاری بازارهای دست دوم فروشی، پرداخت وجهی توسط مردم به شهرداری ها در قبال بازیافت بعضی از لوازم و وسایل غیر قابل سوزاندن نظیر وسایل الکترونیکی، همه حاکی از روحیه حمایت از طرح بازیافت و استفاده بهینه از منابع موجود توسط ژاپنی هاست.

برخی از شرکت های کامپیوتری نیز در این کشور دست به ابداعات جالبی زده اند. به عنوان مثال شرکت «اچ پی» در بخش فروش نوت بوک های خود مبلغی را به عنوان بازیافت کامپیوتر در صورتحساب کالا از کاربر اخذ می کند.

در برخی دیگر از موارد، بخشی در شهرداری ها وجود دارد با عنوان مرکز جمع آوری زباله های بزرگ و برقی. کاربر پس از تماس با این مرکز و پرداخت وجهی به مغازه های کامپیوتری، برچسبی به او داده می شود که آن برچسب را به هنگام دور انداختن وسیله برقی به آن چسبانده و با تماس با مرکز فوق وقتی برای گرفتن این وسیله از درب منزل او گذاشته می شود.

در انگلیس نیز وسایل کامپیوتری سالانه 4 درصد زباله های این کشور را تشکیل می دهند. هر ساله حدود یک میلیون تن وسایل کامپیوتری در بریتانیا دور ریخته می شوند.

با توجه به پیشرفت تکنولوژی و استفاده روزافزون از کامپیوتر نرخ رشد این نوع زباله ها سه برابر انواع دیگر است. برای ساختن یک مونیتور، 240 کیلوگرم سوخت، 22 کیلوگرم مواد شیمیایی، 1500 لیتر آب، علاوه بر مواد اولیه مورد نیاز است.

با توجه به این امر، با استفاده مجدد از وسایل کامپیوتری می توان تا حد زیادی در مصرف مواد طبیعی صرفه جویی کرد. زباله های کامپیوتری جزو زباله های خطرناک به شمار می روند و سال ها در طبیعت باقی می مانند و این نکته موجب آن شده است که بازیافت این نوع زباله ها در سال های اخیر مورد توجه قرار گیرد.

در انگلیس شرکتی وجود دارد که کامپیوترهای قدیمی را از نقاط مختلف کشور جمع آوری می کند. بخشی از آنها که غیر قابل استفاده هستند مورد بازیافت قرار می گیرند و بخشی از آنها که دارای نقص فنی هستند تعمیر می شوند و با قیمت نازل در اختیار موسسات خیریه و شرکت های تازه تاسیس قرار می گیرند. حدود پنجاه درصد وسایل کامپیوتری دورریز شرکت ها قابل استفاده مجدد است.

البته مساله بازیافت وسایل دیجیتالی این روزها ابعاد تازه ای نیز به خود گرفته است. علاوه بر راه کارهای ابداعی توسط شرکت های مختلف، دانشمندان در حال طراحی وسایلی هستند که در آینده قابل بازیافت باشند. اما متاسفانه در ایران تاکنون نه تنها شرکتی در زمینه بازیافت قطعات کامپیوتری تشکیل نشده است، بلکه شهرداری نیز که متولی اصلی جمع آوری زباله ها در تمام بخش های مختلف است تا کنون اقدامی در این زمینه انجام نداده است.

از سویی دیگر امروزه بسیاری از تولید کنندگان بزرگ و مطرح در دنیا بعد از چند سال اقدام به فراخوان مدل های قبلی تولیدات کرده داشته تا بتوانند بخشی از قطعات بکار رفته در آن مدل ها را پس از تعمیر و بازسازی در مدل های جدید به کار گیرند. اما در ایران دو شرکت مطرح در زمینه تولید مانیتور و ال سی دی کامپیوتر یعنی مادیران و سامسونگ، حتی حاضر به جمع آوری مانیتورهای از کار افتاده و غیر قابل استفاده خود نیز نیستند.

در نتیجه با توجه به افزایش روزافزون استفاده از وسایل دیجیتالی در کشور، دفع زباله های دیجیتالی در آینده ای نه چندان دور می تواند به معضلی اساسی در بخش زیست محیطی در کشورمان تبدیل شود. جا دارد مسولان ذیربط زود تر از آنکه این مساله به بحرانی جدی تبدیل شود، با استفاده از تجربیات دیگر کشورها، راه کاری اساسی در این بخش داشته باشند.